ALA Ä BRL PAWOLI ! Mee mesay ut 1791 – ut 2022 Munalite nq La : Gwqmunalite, Gwqmunite, Laviktua Tut Tq

 

ALA  Ä BRL PAWOLI !

Mee mesay ut 1791 – ut 2022

Munalite nq La : Gwqmunalite, Gwqmunite, Laviktua Tut Tq

 

Fqmi Lqpewr ak Vil Desalin ap pale 7 - 6 y = © 

 

PATAJE LI SQ BUT PAA PWOP MUAYC NU PASKE LRLMI NU Q AP FR TUT SA LI KAPAB, MCM ASASINC NU AK KR KÄTQ, PU LI QPEHE MESAY LA SIKILE. NU DEJA UR BAGAY SAYO SE FRBLRS AK WEKONRT LI FR YO VWE, LI FR YO PU BAWE LEZORT, PU YO PA APWQN TUT SAYO. 

 

q = an

u = ou

w = r

r = ê

c = in

h = ch

e = é

Ä = on

Lrlmi sq hahe li nu q ap twqble la a, devq tut pawoli sayo, li kÄnc kisa sa kapab bay pi devq.

 

Korm dezord ki qvayi latr a hita su Ä vid, sa vle di su qyc mcm, li normal pu li pa diwe. Pa gcyc plas pu qyc nq La a, La a frt plc. Bagay ki fr li yo q muvmq, cbc yo gc espas yo nq kor yo. Muvmq se bagay mcm jq ak tut lort yo. Tut sa ki prmrt li fr twavay li fr deja pati nq li. Bagay yo pa tut tq yo mcm, sa nu ur yo. Nq muvmq yo diwe, sa vle di, yo bay plas yo me se tut tq Ä lort yo mcm, mcm lr hini tunc papiyÄ. Se sa ki wele muvmq q. Muvmq fr wive tu Ä lort kalite bagay ak sayo ki deja la nq kuazmq. Bagay ki soti nq kuazmq wele piit, nq vle-di pitit. Piit pa mcm avrk bagay ki sede plas li pou Ä lort li-mcm, ekzqp, lr pie-bua tÄbe, ni lr hc ki fr ti hc. Muvmq sila se Ä wezilta. YÄ weta kapab fr u kuaze Ä bagay ki bay Ä piit. Se La a mcm ki mache jq saa nq muvmq ni. Nu di li akuhe Ä piit. YÄ piit se zuti ki kapab fr qpil bagay. Li hqje diweksiyÄ, lr sa posib. Li efase tu. Se piit ki ap dispawrt vid la. 3 nq yo wele Agbawaya Tóya, mqdqm gwovqt la, paske li sq muhe, sa se yun, epi pitit la, Jq Jak Desalin.

 

Vid la ki kweye dezord la soti nq homalite, ki Ä pqse me ki pa hita su qyc. Se srlmq nq trt li ye. Se pusa tut sa ki qwasinc nq li se dezord. Ekzqp, kolonizasiyÄ soti nq homalite. Mun ki aji su pqse homalite ya wele lorm, sa vle di li pa suiv hemc kor mun. Pqse ki ap mcnc ni se lomalite. Piit ki soti nq kuazmq Tóya ak Desalin nq ap ale kwaze Mal ki fr dezord la.

 

KÄpwqn twavay Desalin nq pa difisil ditu. Pwemie sa nu due kÄnc se sa li gc pu kwaze a. Q nu di Ä Mal ki blayi Ä dezord ki soti nq blasis. Sa li ye Ɂ YÄ gwcn lorm ap mete su kord, su zord li, tut latr a epi li ap guvrne ak krk gwcn zorm ki sqble li. Yo mcm wele sa esklavay epi politik se organizasiÄ esklavay la. Tut latr a, ak tut sa li gc ladqn, se pu gwcn lorm sa a paske tut lort yo depqn su li, sa vle di li se mrt yo. Si nu vle di li Ä fasÄ ki pa mcm, yo pa mrt trt yo. U pa kapab posede si u pa mrt trt u. KÄsa lezort yo pa gc qyc Depi lqtikite sa te kÄsa epi nq 17^e sirk dua lorm nq vini sewe kord la.

  

Desalin wive ak bÄnqye ki di Nu se MUN epi MUN se kwry akorz Ubuntu ki ye Nu. YÄ kwry se yun, yo pa sepawe yun. Mcm si su je, gcyc plizir gwcn me se YUN paske yo se Ubuntu. Yo se Ubuntu paske YUN pa sq lort. Gcyc Ä mo ki wqmase nqnq obic ye mun, se Gwqmunalite, ki divise q 2 vle-di : espwesiyÄ epi pwoteksiyÄ. Gwqmunalite mahe tqku cstc. SÄje kumq Bukmqn wele li : Vua ki ap pale qndq nu q. Se mo Jq Jak Desalin lr li ap pale de nu-mcm, MUN.  Depi tut tq se sa ki bÄnqye Zqsrt nu yo. Li hita nq La a, GWQMRTLa fr a.

 

Ak YE Mun, Gwqmunalite wepwezqte a, Jq Jak Desalin fÄde vivasiyÄ ki matlort politik. Nq KÄstitisiyÄ q li mete deyor nq Vil Desalin, Kapital Lqpi a, 20 Me 1805, 3 pawoli di tut : ʺ Prp ki te ap viv su tr yo te di Sc-Domcg, fr trt li Eta, yo wele li LQPI AYITI, li Gwqmun, li pa su zord, li mrt trt li; li pa gc kÄ pu li wqn avrk okcn lort nq tut La a; kÄsa politik ak tut esklavajizasiÄ fini pu tut tq; paske se kÄsa okcn blqsis, nq ncport nasiyÄ, pa kapab mete pie li isit la, su tewitua saa korm mrt, ni li pa ap kapab vini pwopwietr tu ʺ

 

Desalin mete atr 3 gwo puc ki soti nq YE MUN, Gwqmunalite, ki qvq Gwqmuntrt, Gwqmunite, ki diwije trt nu nu-mcm, se sa Prp-Eta vle di, Laviktua, ki hita nq lort puc Gwqmunalite a, pwoteksiÄ ou pwoteje nu kÄt lort yo epi GCYC tut tq.

 

 Pa jqm kÄpwqn pu gumc epi pote laviktua fok mc q kapab fr fas avrk lrlmi. Mc vid bat mc haje. Bukmqn di Gwqmunalite,  Vua qdedq q, di nu gumc epi gcyc Li sav biyc mc nu vid. Li sav tu batay se volÄte epi zafr kÄnc gumc.

 

Nu kÄnc Nrgrs ak Nrg Ginc, Nrgrs ak Nrg lagr. Q 1685 blq frqse yo wele Cussy a di : ʺ Nr gak Nrgrs yo se lrlmi ki ap viv nq mcm kay avrk nu pu prʺ.  100 zq pita, 1785, blq fwqse ki pote nÄ Rouvray :  ʺ Koloni ki gcyc esklav tqku vil ki ka fwape daso ncport kil r, se su barik pud nu ap maheʺ.

 

14 daut1791Bukmqn wepete : ʺGqmunalite nu di : Gumc pu nu soti qba malrʺ. 22 - 23 daut mcm lqne a gumc pete. Apwe 2, 3 ju, pwezidq Asqble NasiÄnal ekwi pwezidq hqm lejislativ la : ʺ Nu twor frb pu nu weziste qbq lawiviyr sa, muc srtoblije mqde Zile tu pwe nu yo seku.ʺ Guvrnr a mqde pu yo fr vit, si se pa sa yo ka pa jucn yo q vi.

 

Sayo ki pa vle ur nu kapab, di : Kut hqs ! Cbc nu pa ko fini mete pu yo. EsklavajizasiyÄ kwaze nq fwape pie 1791, lib sq limit yo ap twavay pu gordrm nq wepwqn qkor. Blq fwqse kqpe su tewc yo. Lib sq limit yo vini bekiy pu blqsis. Mcm jq nu ur jodi ya sayo ki wele trt yo junalis epi pati politik ap bay move cformasiyÄ su leve-kqpe prp la, yo vle detunc kolr prp nq anÄse move diweksiyÄ. Zqsrt nu yo, mcm jq ak nu-mcm jodi ya, la tck q tck.

 

Gcyc Ä piit ki wive, Jq Jak Desalin di : ʺPqdq lÄtq muc ap tqn,  m vle fÄse. Finalmq GWQMRTLA, BÄDIE PA NU Q, BÄDIE A, bay mo dord la. Muc leve mc m su trt yo, bqn kwiminrl yo, epi fors GWQMRTLA ame mc nu. Nu pote buwe su pie-bua esklavajizasiyÄ ki te gc lÄtq  depi li ap fewaye epi su tut pwejije q o nu, nu debuwe, dehuke, yo. Se mqnir sa nu devowe pak q pak tut kwiminrl, tut lorm, ki pa vle ur MUN, bagay ki sipewir su tr yaʺ

 

Me li, mqnir nu fini avrk zordi ak puazÄ ki vle dewqje lakort mun su tr a.

 

Mua daut 1791 epi wrs la pa Ä tq nu ap sÄje obic ki fr nu sÄje. O nÄ ! Tq sila a se lavi hak ju nu, li ap kule nq vcn nu. Se pu sa LQPEWR PU TUT TQ Q JQ JAK DESALIN di : ʺ YÄ bÄ Ayisiyc (…) Ä soldat ʺ, sa vle di gumc epi gcyc ap kule nq vcn nu kÄ sq, li la pu tut tq nq nu. Gwqmunalite se sus li.

 

Tut sa yo ak lort bagay qkor ki fr LQPI AYTI, li se Ye nu ki pa ap jqm hqje epi Kay nu ki ap fr nu tuju ye sa nu Ye ya. Lqpi Desalin nq se pu tut Nrg ak Nrgrs latr a, li se sa sayo ki ap viv nq mitq lorm epi ki vle sove, lr je yo klr, pu vini jucn Ye tut bÄ yo, sa vle di MUN, Ye Sipewir ya

 

HRH Sa Majesté Le Prince Weber Tiécoura Dessalines D’Orléans Charles Jean Baptiste 7e de la Génération du Couple Impérial, Marie Claire Heureuse Félicité Bonheur et Jean-Jacques Dessalines, IIIe de la lignée des Empereurs d'AYITI, et Garant de la wÄnité du lakort, l’ordre du Nous, et l’Empire Tóya-Dessalines